حضور موبدان در دربار ساسانیان، آن تقدم تاریخی ناگوار

ای کاش ما نیز زیربنایی از خردگرایی در کوچه بلند تاریخ‌مان می‌داشتیم. هرچند ناقص، هرچند ابتدایی و با فاصله از واقعیت‌های هستی، هرچند به مانند یونانی‌ها تصوری کودکانه اما انسان‌مدار از تشکیل هستی از چهار عنصر آب و باد و خاک و آتش می‌بود. هرچند یک آکادمی متشکل از فیلسوفانی با نگاه ابتدایی می‌بود. فقط ای کاش می‌بود. زیربنایی که خرد و تحلیل و مغز را (در برابر عنصر موهومی که ما شرقی‌ها دل می‌نامیمش) مبنای کسب معرفت قرار می‌داد. حتی اگر محدود و کوچک می‌بود. چیزی که می‌توانست رشد کند و حتی زیر سایه سنگین کشیشان خونخوار قرون وسطایی به آرامی به یک گالیله شرقی می‌انجامید. اما ما مسیر را به گذرگاه عرفان تغییر دادیم. شاعران‌مان دروصف مقام بلند عشق و نقصان عقل شعر سرودند و یک قطره چکید و نامش دل شد! قطره‌ای که تا به امروز بارها و بارها از سر و صورت و بدن‌های مردم با تپش قلب که یک ارگانیسم مادی است و در اثر یک ضربه مسخ‌شدگان راه عرفان، بر زمین خسته این سرزمین چکیده است.

از روزی که شاهان ساسانی موبدان زرتشتی را به دربار وارد کردند و همزیستی شوم‌شان با آن‌ها سرسپردگی را در اذهان مردم نهادینه کرد، فرصت ایجاد یک پایگاه خردمحور از دست رفت. از آن روز به بعد خرد همچون یک مرغ اسیر، ناچار به پرواز در قفس تنگ دل شد. اگر آنگونه نمی‌شد، لاجرم روزی می‌آمد که مردم بگویند ما بخشی از مغز که مرکز کنترل احساسات است را دل می‌نامیم که به کنش‌های عاطفی واکنش نشان می‌دهد و در اثر این واکنش در بدن هورمون‌های خاصی ترشح می‌شوند و تغییرات بیوشیمیایی خاصی صورت می‌گیرند که ممکن است در اثر آن‌ها متوجه احساس خاصی در شکم‌مان بشویم. روزی که سرسپردگی به عرفان و پذیرش توصیفات خدای نادیده در قالب جایگاه‌های حکومتی نشست، هنوز ما آکادمی‌مان را برپا نکرده بودیم تا کج‌دار و مریز در کنار موج احساسی عرفان‌گرایی رشد کند و گاه و بی‌گاه دستی بر غبار نشسته بر چهره خرد‌گرایی بکشد و گالیله‌ای تولید شود و چیزی آن‌سوی مرزهای ایمان بیابد. آن جولاهه شوم پیش‌دستی کرد و به دور اذهان آدم‌یان تارهای چسب‌ناک ایمان تنید.

هنوز هم دست‌بردار نیستیم! هنوز برای رهایی از عنکبوت خود ساخته تاریخی‌مان، دست به دامن خودش می‌شویم. چاره‌ای نداریم گویا. چیزی غیر از آن نمی‌بینیم. دیگر خود بخشی از آن شده‌ایم. شاید ما همان عنکبوتیم که گویی اگر او بمیرد ما نیز می‌میریم. غیر از او هیچ برای‌مان نمانده. برای همین است که هر دست‌آورد معرفتی ملموس را هم با خود در شکم عنکبوت فرو می‌بریم و او برای‌مان هضمش می‌:کند. ما فیلسوف اسلامی تولید کردیم. فلسفه را مقید به ایمان کردیم. برای اعراب که آیین‌شان بدوی و محدود به شناخت ناچیزشان از هستی بود، مسئله را پیچیده کردیم. قسم ساده‌شان به درخت خرما را با دست‌آوردهای علمی و خردگرایانه در هم آمیختیم و برای تصور کودکانه‌شان از مرگ، تفسیر نوشتیم. عنکبوت ما اسلام را بلعید و با عنکبوت مصری‌ها درهم آمیخت و بزرگ و بزرگ‌تر شد. پیشینه شهرنشینی و تکاپوهای اولیه ما هم آنچنان تشنه تغییر بود که در شرایط فقدان پایگاه‌های خردگرا و حضور شمشیر اعراب ماجراجو و قصه‌پرداز، به ناچار در ظرف کوچک اسلام نشست. عنکبوت، شهرنشینی و پیشینه ما را هم به همراه اسلام هضم کرد. همه چیز از آن تقدم تاریخی ناگوار آغاز شد و به اینجا رسید که اکنون آنقدر توجیه و تفسیر ساخته شده است که می‌توان براساس آن‌ها انسانی را به جرم بی‌باوری به باورهای کهن کشت. این درحالی است که چند کوه و دریا آن‌طرف‌تر، آکادمی نقصان‌هایش را اصلاح کرد و تبدیل به قالبی مناسب برای تلاش‌های خردگرایانه شد. حتی ظهور مسیحیت و فرمانروایی کلیسا هم نتوانست آن شعله کوچک امید را خاموش کند.

باید بدانیم که سرچشمه عذاب ما کجا است. امروز همه زندگی ما متاثر از آن تقدم ناگوار است. اگر به آن نقطه باز نگردیم، زندگی عنکبوت‌وارمان ادامه خواهد داشت. باید یاد بگیریم که کسب معرفت نسبت به هستی از مسیر تحلیل و تجربه و آزمون و خطا به دست می‌آید. دانستن این موضوع برای ما دشوار شده است. نوزادان ما با غل و زنجیر از بطن مادر خارج می‌شوند. غل و زنجیری به نیرومندی تاریخ‌مان که نوزادهای‌مان را از روز تولد تا لحظه مرگ به خود مشغول می‌کند. کار دست خود‌مان داده‌ایم. شاید دلیل رجوع‌مان به گذشته‌های دور که تنها افتخارمان است هم نوعی جستجوی رهایی است که ناخودآگاه و جدا از تحلیل و چراجویی رخ می‌دهد. شکوهی را می‌جوییم که روزگاری ماحصل انطباق ذهن و زمان بوده است. امروز ذهن ما از زمان عقب‌تر است. از همان روزی که ساسانیان چنان کردند، ذهن ما فرصت به‌روزرسانی و بازسازی را برای حصول انطباق با ظرف زمان از دست داد. امروز هم در کوچه‌های تاریخ سرگردانیم و تنها چیزی که برای‌مان مانده، عنکبوتی است که همه چیز را برای‌مان هضم می‌کند.